Versterking positie gemeenteraad
Het project ‘Versterking positie gemeenteraad’ loopt van 2019 tot eind 2021. Het wordt uitgevoerd door Prof. dr. Klaartje Peters en Dr. Tom Verhelst, met ondersteuning van student-assistent Milou Peeters. Het project wordt gefinancierd door het KNAW Fonds Staatsman Thorbecke.
De afgelopen jaren hebben grote en ingrijpende veranderingen plaatsgevonden in het Nederlandse lokaal bestuur. In termen van taken en publieke uitgaven heeft het lokaal bestuur aanzienlijk aan belang gewonnen. De omvang en de impact van de naar gemeenten gedecentraliseerde taken in met name het sociale domein zijn groot. De hervorming van de verzorgingsstaat vindt feitelijk plaats in het lokaal bestuur, een ontwikkeling die door SCP-directeur Putters in 2013 is geduid als ‘van verzorgingsstaat naar verzorgingsstad’. In het ruimtelijk domein zijn de aanstaande veranderingen door onder meer de geplande invoering van de Omgevingswet in 2021 minstens zo ingrijpend.
Terwijl gemeentebesturen invulling geven aan de grote uitdagingen, lijkt de representatieve democratie op lokaal niveau in problemen te verkeren. Recente signalen, zoals het steeds grotere verloop onder raadsleden en acute moeilijkheden ook voor gevestigde politieke partijen om kandidaten voor de komende gemeenteraadsverkiezingen te vinden, duiden op dieperliggende problemen. Die problemen worden geduid in gezaghebbende rapporten van adviesraden en onderzoekscommissies, zoals de Raad voor het openbaar bestuur, de Commissie-Van den Donk en de Commissie-Ollongren in 2016. Het beeld dat daaruit oprijst is dat van volksvertegenwoordigers die worstelen met hun rol en een gebrek aan invloed op het bestuur en de ontwikkelingen op (boven)lokaal niveau. De gemeenteraad is volgens de commissie-Ollongren ‘het kruispunt van de democratie’, maar dreigt daar overreden te worden, zou je met enig gevoel voor drama kunnen zeggen.
Tegelijkertijd is het van belang om niet mee te gaan in doemdenken. Bezorgdheid over rol en functioneren van gemeenteraden is van alle tijden, althans al meer dan 100 jaar oud. Over de staat van de lokale democratie in Nederland bestaan heel verschillende beelden, en vooral weinig en zeer versnipperde gegevens. De commissie-Van de Donk, die zich vorig jaar boog over de vraag ‘of de inrichting van ons bestuurlijke systeem effectief genoeg is om de huidige en toekomstige maatschappelijke opgaven aan te kunnen’, stelt dat ‘het moeilijk [is] om die vraag met ja te beantwoorden. Er is zelfs reden tot zorg, vooral waar het gaat om het politiek en democratisch functioneren van het lokaal bestuur’. Daartegenover staan de vele experimenten met nieuwe vormen van democratie die zich bij uitstek op lokaal niveau ontwikkelen. Sommige onderzoekers wijzen erop dat burgers relatief veel vertrouwen hebben in politieke instituties op lokaal niveau en tevreden zijn over de prestaties van de gemeentelijke overheid, maar ook zij moeten erkennen dat er reden is voor bezorgdheid, niet in het minst vanwege het almaar groeiende aantal intergemeentelijke samenwerkingsverbanden waarop gemeenteraden niet of nauwelijks grip blijken te hebben.
De discussie over de vermeende teloorgang van de democratie en de relatie met de kiezer op lokaal niveau kan tot op zekere hoogte nog jarenlang voortduren. In de tussentijd is de vraag of de gemeenteraden hun rol in het lokaal bestuur naar behoren kunnen vervullen. Dat is van belang juist in een tijd dat daar belangrijke ontwikkelingen gaande zijn en er in politiek Den Haag serieus wordt nagedacht over meer ruimte voor gemeentelijke belastingheffing. Er is een antwoord nodig op de vraag of gemeenteraden wel een effectieve tegenmacht vormen, en of zij in staat zijn te zorgen voor betekenisvolle verantwoording over dat datgene wat het bestuur doet. Het belang daarvan kan in een democratisch bestel moeilijk worden overschat.
In het project ‘Versterking positie gemeenteraad’ onderzoeken we hoe het feitelijk is gesteld met de controlerende rol van de gemeenteraad in het Nederlandse lokaal bestuur. Tegelijkertijd zoeken we naar manieren, ook in andere sectoren en elders in de wereld, naar goede voorbeelden waar gemeenteraden inspiratie aan kunnen ontlenen.